مقاله آشنایی با گیاه سویا

منشاُ سویا ظاهراً از چین است و در اوایل دههُ قرن هفدهم ، به اروپا آورده شد و در اوایل دهه قرن نوزدهم به آمریكای شمالی برده شده است كشورهای مهم تولید كنندهُ سویا عبارتند از : ایالات متحده ، برزیل ، چین و آرژانتین . چهار كشور اصلی تولید كننده سویا ، برروی هم ، 90 تا 95 % تولید جهانی را دارند . ( 2 )

دربارهُ موطن سویا تا حدی دچار سردرگمی هستیم ، زیرا اگر چه چنین تصور میشود كه موطن این كا لتی ژن در شمال شرقی چین است ، اما جنس Glysine دو مركز ژنی عمده دارد كه یكی در شرق آفریقا و دیگری در منطقهُ استرالیا ست و یك مركز فرعی در چین دارد . یك نظریهُ جدید مبتنی بر آزمایشهایی هم آنزیمی استرالیا را به عنوان مركز محتمل پراكندگی ، برای تمام منطقهُ اقیانوس آرام ، از جمله چین پیشنهاد می كند و پرندگان مهاجر را ناقل بذر آن میداند . با این وجود استدلال متخصصان اصلاح نژاد روسی آن است كه سویای اهلی ، حاصل قرنها اصلاح نژاد و انتخاب از یك شكل اجدادی شبیه به G.Soga است و دلیل می آورند كه گونه های آفریقا و استرالیا ارتباطی به هم ندارند .

از سویا اغلب به عنوان یكی از قدیمیترین محصولات اهلی یاد می شود كه اهلی شدن آن از دیر باز به امپراتور شدن نانگ ، كه اینك به یك شخصیت اساطیری معروف است ، نسبت داده می شود .

با این وجود براساس مدارك تاریخی و نیز جغرافیایی پذیرفتن نیمهُ شرقی شمال چین به عنوان منطقه اهلی كردن سویا منطقی به نظر می رسد .(6 )

به روشنی میتوان گفت كه كشت و كار سویا به عنوان گیاهی زراعی برای نخستین بار در چین حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح انجام گرفته است .(1 )

در حال حاضر آمریكا بیشتر ین ارقام سویا را در اختیار دارد كه هر چند از حیث ظاهر شباهتی به یكدیگر ندارند اما از نظر ژنتیكی مشابهند  .آمریكا بزرگترین صادر كنندهُ سویا در دنیاست و همراه با چین و برزیل بیش از 90 درصد تولید جهان را تاُمین می كند و حتی ممكن است بزرگترین تولید كنندهُ جهان نیز باشد در آسیا كه سویا قرنها یك غذای اساسی بوده است . بیشترین مصرف خانگی را دارد . سویا عمدتاً برای بذر آن كه از نظر تجاری به عنوان غذای دام و انسان مصرف می شود و برای روغن كشی كاشت می شود .(6 )

 كلیات :

سویا به خاطر استفاده اش در تغذیهُ دام و انسان . مهمترین گیاه دانه ای بقولات به حساب می آید . سویا به خانوادهُ لگو مینوز ، زیر خانوادهُ پروانه آساها و جنس .  Glycine 1تعلق دارد و گونهُ زراعی Glycine Max   میباشد .(2 )

سویا یكی از گیاهان دانه روغنی و علوفه ای است كه مبداُ آنرا آسیای شرقی می دانند . سویا اسامی فارسی مختلف دارد مانند سوژا- لوبیای چینی - پشم باقلا - خرس باقلا - كود باقلا - لوبیای دانه روغنی كه بومی چین و منچوری است . جنس سویا Glycine   دارای بیش از چهل گونهُ مختلف است . شكل وحشی سویا شناخته نشده اما یك شكل كاملاً منسوب به آن را می توان Glycin ussuriensis دانست كه معمولاً در سراسر آسیای شرقی پراكنده بوده وگونه های زراعی امروز احتمالاً همگی از اجداد آن محسوب میشوند . دانه های سویای روغنی دارای حدود 18 درصد روغن خوراكی بسیار مرغوب و 50 -35 درصد پروتئین می باشد كه در آسیای شرقی آنرا به مناسبت زیادی پروتئین گوشت مزارع نامیده اند .

در گذشته اقداماتی برای رواج دادن سویا در ایران شناخته شده است كه كلیه این اقدامات به دلیل عادت نداشتن مردم به مصرف آن ودر نتیجه نبودن بازار فروش بی نتبجه مانده است . در سال 1310 و 1316 انواعی از سویا از چین و هند به وسیله آقای مهندس مهدوی رئیس دانشكدهُ كشاورزی وقت كرج آورده شد و مورد آزمایش قرار گرفت . همچنین طی سالهای 1318 و 1319 انواع مختلفی از سویا از آلمان وارد كشور شد ودر بنگاه اصلاح نباتات كرج مورد آزمایش قرار گرفت . كلیهُ این آزمایشها حاكی از عملكرد خوب و فراوان بوده است ولی به دلیل عدم وجود بازار رواج ورونقی پیدا ننمود . اقدامات اساسی در خصوص رواج كشت این گیاه در كشور از سال 1346 به وسیلهُ شركت سهامی خاص توسعهُ كشت دانه های روغنی رواج پیداكرد .

سویای روغنی جزء گونه max   وسویای علوفه ای یا وحشی جزء گونه ussuriensis  است . گونهُ دیگری از سویا را میتوان نام برد كه حدواسطه بین دو گونه فوق است و Glycingracilis  نام دارد . هر سر گونه فوق دارای چهل جفت كروموزم بوده وقابل دورگ گیری میباشد .

 امروزه انواع بسیاری از سویا در سراسر دنیا به وجود آمده كه مصارف مختلف دارند و متناسب شرایط محیطی مختلف بوده ودارای دوره رشد و نمو كاملاً متفاوت هستند .این انواع محتوی میزان متفاوت روغن و پروتئین است كه در نواحی گرمسیر بیشتر كشت می گردد . پروتئین سویا دارای ارزش بیولوژیك زیاد بوده و دانه آن غنی از مواد غذائی قابل هضم ، كلسیم زیاد و آهن و ویتامینهای مختلف است . ( 4)

اهمیت سویا :

 مردم بسیاری از كشورهای شرقی وجنوب شرقی آسیا شیر حیوانات را به آن میزان كه مردم آفریقا و اروپا طبیعی  میدانستند ، نمی نوشیدند بلكه به جای آن مایعات مختلف تهیه شده از سویا را مصرف می كردند . در واقع این دانه روغنی به گاو چین معروف شد ، بنابراین انواع این غذا متنوع بود در قرن شانزدهم در ژاپن آن قدر كشك سویا خورده میشد كه اولین اروپائیانی كه از این كشور دیدار كردند اشتباهاً آن را پنیر پنداشتند (2 )در مرحلهُ اول سویا برای تولید روغن كشت می گردد . از گیاه سویا می توان به عنوان مرتع ، علوفه خشك ، سیلو ، كود سبز ، و یا علوفه تازه استفاده كرد دانه های سویا ارزش غذائی زیادی دارند ودر صنایع غذائی زیادی از آن استفاده میشود : از بخش های مختلف دانه روغن آن در ساخت محصولات صنعتی استفاده می شود كه كنجاله سویا نیز در تغذیه دام ها مورد استفاده است قرار می گیرد .( 3 )

كنجاله سویا به دلیل داشتن حدود 40 تا 50 % پروتئین در تغذیه انسان و حیوان اهمیت خاصی پیدا نموده است و آنرادر مواردی به عنوان كود سبز كشت می كنند .( 1)

بعضی از مهمترین موارد مصرف سویا به شرح زیر است . در صنایع : صابون ، سلولئید ، پلاستیك . رنگ ، شمع ، گلسیرین ، چسب ها ، روغن جلا ،لاستیك مصنوعی ، جوهر چاپ ، نرم كننده ها ، حشره كش ها ، مواد مرطوب كننده و…

غذای انسانی : آرد ، سس سویا ، شیرینی ، شكلات ، مارگارین ، كوكا ، روغن نباتی ، روغن سالاد ، شیر گیاهی ، غذا ی صبحانه . گوشت مصنوعی .

تغذیه دامها : خوراك سویا ، كنجاله روغن سویا ، دانه دست نخورده . علوفه خشك ، سیلو ، مرتع . (3 )

 ارقام  سویا ، سطح زیر كشت ومیزان عملكرد آن دركشور :

مناطق مهم كشت سویا در ایران درگیلان و  ومازندران  به صورت دیم و در مناطق  دیگر به صورت آبی است . سویا مناطق گرم مرطوب مانند گیلان  ومازندران را بر سایر مناطق كشور ترجیح می دهد .

سویا دارای انواع مختلفی است كه مهمترین آنها در ایران عبارتند از  چیپوا64 ( زود رس )  - شلبی ( متوسط رس )  وین ( متوسط رس ) – كلارك 63 ( متوسط رس ) –  هاوك آلی ( زودرس ) ـ‌آكمی ( زودرس ) – لیندراین 63 ( زود رس ) – كنت ( متوسط رس ) – هاراسوی  63 و امسوی  ( زودرس ) و سرانجام  هیل و هود ( دید روس ) می باشند .  سویا رامیتوان در ایران بر حسب انواع مختلف از اوایل بهار تا اواسط تیر ماه كشت نمود ( انواع دیر رس) .

سطح زیركشت آبی سویا 40829 و دیم آن 31604 هكتا ردر سال 1372 بوده است . میزان محصول آبی سویا 88649 تن و دیم آن 2299 تن در سال 1372 بوده است ( 4 ) .

سطح زیر كشت ، میزان محصول و متوسط  میزان محصول سویای كشور